پرسش درباره‌ی عمر لاستیک ماشین، ساده به نظر می‌رسد، اما پشت آن دنیایی از علم مواد، مهندسی مکانیک، شیمی پلیمر و حتی اقلیم‌شناسی خوابیده است. امداد خودرو محمدشهر و امداد خودرو ماهدشت و امداد خودرو کیانمهر و لاستیک خودرو از نگاه فنی ترکیبی از لاستیک طبیعی، لاستیک مصنوعی، سیم فولادی و الیاف مصنوعی است که طی فرآیندهایی دقیق، به محصولی تبدیل می‌شود که باید بتواند وزن خودرو را تحمل کند، نیرو را از موتور به زمین منتقل سازد، و در عین حال اصطکاک لازم برای ایمنی در ترمز، شتاب و پیچیدن را فراهم کند.
اما مثل هر ماده‌ی زنده‌ی صنعتی، لاستیک نیز پیر می‌شود. برای اینکه بفهمیم عمر واقعی لاستیک چقدر است، باید به چند عامل اصلی توجه کنیم: ترکیب مواد، شرایط نگهداری، شرایط رانندگی، آب‌وهوا، و تاریخ تولید.
۱. عمر استاندارد لاستیک از دید کارخانه‌ها
تقریباً تمام خودروسازان و تولیدکنندگان تایر در جهان — از Michelin، Bridgestone، Continental، Goodyear تا Pirelli — اتفاق نظر دارند که عمر مفید لاستیک بین ۵ تا ۶ سال است، حتی اگر لاستیک هنوز آج داشته باشد.
با این حال، این زمان در شرایط واقعی ممکن است کمتر باشد. بسیاری از متخصصان توصیه می‌کنند که بعد از ۴ سال استفاده، لاستیک باید از نظر ظاهری و عملکردی بررسی شود.
دلیل آن ساده است: لاستیک، برخلاف فلز یا شیشه، با گذشت زمان دچار «پیری شیمیایی» می‌شود. پلیمرهای آن در اثر اکسیژن، ازن، نور خورشید و حرارت تخریب می‌شوند و در نتیجه لاستیک شکننده، خشک و لغزنده می‌شود.
۲. مفهوم تاریخ تولید و کد DOT
روی دیواره‌ی هر لاستیک، عددی چهار رقمی وجود دارد که نشان می‌دهد لاستیک در چه هفته و چه سالی تولید شده است. مثلاً اگر روی لاستیک نوشته شده باشد DOT 1422، یعنی تایر در هفته‌ی چهاردهم سال ۲۰۲۲ تولید شده.
از آن تاریخ به بعد، شمارش عمر لاستیک آغاز می‌شود؛ حتی اگر لاستیک در انبار مانده باشد و هنوز روی ماشین نصب نشده باشد.
انبار کردن لاستیک در شرایط بد (مثلاً در معرض آفتاب یا گرما) باعث می‌شود لاستیک زودتر از موعد دچار فرسودگی اکسیداتیو شود.
۳. عوامل مؤثر بر عمر لاستیک
الف) شرایط آب‌وهوایی
آب‌وهوا تأثیر عمیقی دارد. در مناطق گرمسیری یا خشک، گرمای زیاد موجب تبخیر روغن‌های نرم‌کننده‌ی داخل لاستیک می‌شود، و در نتیجه لاستیک سخت و ترک‌خورده می‌گردد. در مناطق بسیار سرد هم لاستیک ممکن است انعطاف‌پذیری خود را از دست بدهد.
در کشورهای اروپایی، لاستیک‌ها معمولاً در آب‌وهوای معتدل ۵ تا ۶ سال عمر می‌کنند. در خاورمیانه یا جنوب ایران، عمرشان ممکن است به ۳ تا ۴ سال کاهش یابد.
ب) سبک رانندگی
رانندگی پرشتاب، ترمز ناگهانی، عبور از چاله‌ها و سرعت زیاد در پیچ‌ها همگی باعث افزایش اصطکاک، گرمای موضعی و تخریب لایه‌های داخلی تایر می‌شوند.
راننده‌ای که در مسیرهای صاف و با سرعت متعادل رانندگی می‌کند، معمولاً لاستیک‌هایش تا ۵ سال عمر مفید دارند. اما راننده‌ای که عادت به ترمزگیری‌های شدید دارد، شاید تنها ۲ تا ۳ سال دوام ببیند.
ج) فشار باد لاستیک
فشار نامناسب باد، بزرگ‌ترین قاتل لاستیک است. اگر باد لاستیک زیاد باشد، وسط لاستیک زودتر ساییده می‌شود. اگر کم باشد، لبه‌های بیرونی زودتر از بین می‌روند.
علاوه بر سایش نامتعادل، فشار نامناسب باد باعث افزایش دمای داخل لاستیک می‌شود و احتمال انفجار در بزرگراه‌ها را بالا می‌برد.
پیشنهاد متخصصان این است که ماهانه حداقل یک‌بار فشار باد تایرها بررسی شود، آن هم وقتی لاستیک‌ها سرد هستند.
د) تراز و بالانس چرخ‌ها
اگر چرخ‌ها به‌درستی تراز نباشند، لاستیک‌ها در نقاط خاصی ساییده می‌شوند. این سایش نامتعادل نه‌تنها عمر لاستیک را کم می‌کند بلکه فرمان خودرو را نیز ناپایدار می‌سازد.
توصیه می‌شود هر ۱۰٬۰۰۰ کیلومتر یک بار، تراز (Alignment) و بالانس چرخ‌ها بررسی شود.
هـ) کیفیت لاستیک و برند
همه لاستیک‌ها برابر نیستند. برندهای معتبر از ترکیبات بهتری استفاده می‌کنند که مقاومت بیشتری در برابر حرارت و UV دارند.
برای مثال، Michelin و Continental معمولاً عمر متوسط ۶ سال دارند، در حالی که برندهای ارزان‌تر ممکن است پس از ۳ سال سخت و شکننده شوند.
۴. بررسی ظاهری لاستیک‌ها
حتی اگر لاستیک از نظر زمان هنوز «جوان» باشد، ممکن است از لحاظ فیزیکی دچار فرسودگی شده باشد. نشانه‌های آن عبارت‌اند از:
- ترک‌های ریز روی دیواره یا بین آج‌ها
- ورم‌های کوچک یا برآمدگی در قسمت جانبی
- صدای غیرعادی هنگام رانندگی
- سایش غیر یکنواخت در عرض لاستیک
- افزایش فاصله‌ی ترمز در مسیر خیس
اگر هر یک از این علائم ظاهر شوند، لاستیک باید سریعاً تعویض شود، حتی اگر هنوز عمق آج کافی (بیش از ۱.۶ میلی‌متر) داشته باشد.
۵. عمق آج و نقش آن در ایمنی
آج لاستیک برای تخلیه‌ی آب از زیر تایر طراحی شده است. هرچه آج کمتر باشد، خطر لغزش روی آب (پدیده‌ی «هیدروپلنینگ») بیشتر است.
قانونی جهانی وجود دارد که می‌گوید وقتی عمق آج به ۱.۶ میلی‌متر رسید، لاستیک باید تعویض شود.
اما برای امنیت بیشتر، مخصوصاً در مناطق بارانی، پیشنهاد می‌شود در عمق ۳ میلی‌متر اقدام به تعویض شود.
در لاستیک‌های زمستانی، چون وظیفه‌ی حفظ چسبندگی روی برف و یخ را دارند، عمق آج باید حداقل ۴ میلی‌متر باشد.
۶. نگهداری درست برای افزایش عمر
چند راه ساده می‌تواند عمر لاستیک را تا ۳۰٪ افزایش دهد:
- خودرو را در سایه یا پارکینگ سرپوشیده نگه دارید.
- لاستیک‌های فصلی (زمستانی و تابستانی) را جدا و در شرایط خشک، تاریک و خنک نگهداری کنید.
- از تماس لاستیک با مواد نفتی یا روغنی جلوگیری کنید.
- فشار باد را منظم کنترل کنید.
- هر چند وقت یک‌بار لاستیک‌های جلو و عقب را جابه‌جا کنید تا سایش یکنواخت شود.
۷. تأثیر مسافت طی‌شده
به‌طور میانگین، لاستیک‌ها بین ۴۰٬۰۰۰ تا ۸۰٬۰۰۰ کیلومتر عمر مفید دارند. این بستگی به نوع خودرو، مسیرهای رفت‌وآمد، وزن خودرو و نحوه رانندگی دارد.
در خودروهای سنگین یا SUV، معمولاً عمر لاستیک‌ها کوتاه‌تر است چون بار بیشتری تحمل می‌کنند.
۸. خطرات استفاده از لاستیک قدیمی
برخی رانندگان تصور می‌کنند اگر لاستیک هنوز آج دارد، می‌تواند استفاده شود. این اشتباه است.
لاستیک قدیمی حتی با آج زیاد می‌تواند خطرناک باشد، زیرا ساختار درونی آن (لایه‌های فولادی و نخی) ممکن است از چسبندگی مولکولی افتاده باشد.
در سرعت بالا، چنین لاستیکی می‌تواند منفجر شود یا در هنگام ترمز روی سطح خیس لغزش شدیدی ایجاد کند.
در تصادفات جاده‌ای، تحقیقات نشان داده که حدود ۵٪ از حوادث منجر به مرگ، ناشی از ترکیدگی لاستیک فرسوده بوده است.
۹. نقش تکنولوژی‌های جدید در افزایش عمر لاستیک
در سال‌های اخیر، فناوری‌های نوینی وارد صنعت تایر شده‌اند:
- لاستیک‌های سیلیکونی: از ترکیب سیلیس و پلیمر ساخته می‌شوند و مقاومت حرارتی بالاتری دارند.
- Run-flat tires: حتی بعد از پنچری می‌توانند تا چند ده کیلومتر حرکت کنند.
- Self-sealing tires: دارای مواد درونی هستند که سوراخ‌های کوچک را خودبه‌خود می‌بندند.
- هوشمندسازی تایرها: برخی لاستیک‌های مدرن دارای حسگر هستند که دمای داخلی و فشار باد را به سیستم مرکزی خودرو گزارش می‌دهند.
این فناوری‌ها، عمر مفید و ایمنی لاستیک را به‌طور محسوسی افزایش داده‌اند، اما همچنان اصل پایه پابرجاست: هیچ لاستیکی جاودان نیست.
۱۰. جمع‌بندی نهایی
عمر لاستیک، عددی ثابت و جهانی نیست، بلکه تابعی از زمان، شرایط، رفتار راننده و اقلیم است.
با در نظر گرفتن همه عوامل، می‌توان گفت:
- در شرایط ایده‌آل، عمر لاستیک حدود ۵ تا ۶ سال یا ۵۰٬۰۰۰ تا ۸۰٬۰۰۰ کیلومتر است.
- در مناطق گرم یا با رانندگی سنگین، ممکن است به ۳ تا ۴ سال کاهش یابد.
- بعد از ۵ سال، حتی اگر ظاهراً سالم است، باید توسط متخصص بررسی شود.
- پس از ۱۰ سال از تاریخ تولید، استفاده از لاستیک ممنوع است — چه نو باشد، چه استفاده‌نشده.
لاستیک خودرو، شاید یکی از نادیده‌گرفته‌شده‌ترین اما حیاتی‌ترین اجزای وسیله‌ی نقلیه است. چهار قطعه سیاه‌رنگ که هرکدام فقط به‌اندازه‌ی کف دست با زمین تماس دارند، اما جان انسان را حفظ می‌کنند. بی‌توجهی به عمر آنها، بازی با قوانین فیزیک است — و فیزیک همیشه برنده است.
اگر خواستی، می‌توانم در ادامه درباره‌ی تفاوت لاستیک‌های تابستانی، زمستانی و چهار فصل هم توضیح بدهم تا دقیق‌تر بدانی کدام نوع در اقلیم‌های مختلف بهتر عمل می‌کند.